Οι γελοιογραφίες του Charlie Hebdo // Τα σκίτσα του Μωάμεθ και ο ισλαμοφασισμός.

    

Κώστας Χρυσόγονος 

Καθηγητής Νομικής ΑΠΘ

    Η σάτιρα έχει εγγενές το στοιχείο της γραφικής υπερβολής και άρα της επιθετικής απεικόνισης προσώπων ή καταστάσεων. Αυτό όμως ποτέ δεν θεωρήθηκε αρκετό για να απαγορευθεί, σε δημοκρατικές τουλάχιστον κοινωνίες, αφού σκοπός της δεν είναι να προκαλέσει το μίσος, αλλά το γέλιο. Συνεπώς δεν μπορώ να συμφωνήσω με την άποψη ότι «οι καρικατούρες (οι γελοιογραφίες του Charlie Hebdo) αποτελούν προφανώς έκφραση μίσους» και μάλιστα θρησκευτικού. Αντιθέτως, νομίζω ότι πρόκειται για θεμιτή άσκηση πολιτικής κριτικής, υπό σατιρική μορφή, έναντι πολιτικών ιδεών και πρακτικών, οι οποίες συγκροτούν την έννοια του ισλαμοφασισμού.

    Το 2015 δύο φανατικοί ισλαμιστές είχαν εισβάλει στα γραφεία της σατιρικής εφημερίδας Charlie Hebdo στο Παρίσι και δολοφόνησαν δώδεκα ανθρώπους, μεταξύ τους και τον εκδότη της εφημερίδας Stephane Charbonnier, επειδή θεώρησαν ότι ορισμένες γελοιογραφίες της εφημερίδας προσέβαλαν τη θρησκεία τους. Τον Οκτώβριο φέτος ένας Γάλλος εκπαιδευτικός, ο Samuel Paty, δολοφονήθηκε από άλλον φανατικό ισλαμιστή, αφού προηγουμένως είχε επιδείξει τις παραπάνω γελοιογραφίες στους μαθητές του, προσπαθώντας να τους εξηγήσει την ελευθερία της έκφρασης, με αποτέλεσμα κάποιοι/ κάποιες από εκείνους να τον καταγγείλουν στα social media. Πρόκειται για γεγονότα τα οποία προσομοιάζουν χαρακτηριστικά προς τη γενέθλια πράξη του ευρωπαϊκού φασισμού, δηλ. την εισβολή συμμορίας φίλων του Μπενίτο Μουσολίνι στα γραφεία της σοσιαλιστικής εφημερίδας Avanti στο Μιλάνο, τον Απρίλιο του 1919, με απολογισμό τέσσερεις νεκρούς και δεκάδες τραυματίες. 

    Δεν υπάρχει βέβαια καμία αμφιβολία ότι οι δολοφονίες αυτές είναι αξιόποινες πράξεις. Το ερώτημα όμως είναι το κατά πόσο οι γελοιογραφίες συνιστούσαν έκφραση θρησκευτικού μίσους και η δημοσίευσή τους θα μπορούσε να θεωρηθεί ως αξιόποινη εκδήλωση ρατσισμού. Την εκδοχή αυτή υποστήριξε πρόσφατα σε άρθρο του δημοσιευμένο στον ημερήσιο τύπο ένας από τους πιο διακεκριμένους Έλληνες δημοσιολόγους, ο ομότιμος καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου και επίτιμος Αντιπρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας Πέτρος Παραράς.

    Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι, όταν δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά αυτές οι γελοιογραφίες το 2006, το γαλλικό Συμβούλιο για τη Μουσουλμανική Θρησκεία είχε ασκήσει αγωγή στα γαλλικά δικαστήρια, η οποία απορρίφθηκε αρμοδίως έναν χρόνο αργότερα. Στην πραγματικότητα άλλωστε οι γελοιογραφίες του Charlie Hebdo δεν σατίριζαν τον προφήτη Μωάμεθ ως ιστορικό πρόσωπο. Είναι μάλιστα ζήτημα ερμηνείας ποιό ακριβώς πρόσωπο απεικόνιζαν, δεδομένου ότι το όνομα «Μωάμεθ» είναι εξαιρετικά κοινό στους μουσουλμάνους. Από την εξέταση των γελοιογραφιών, που είναι ελεύθερα διαθέσιμες στο διαδίκτυο, καθίσταται προφανές ότι αντικείμενο της επιθετικής όντως σάτιρας του Charlie Hebdo ήταν όχι η ισλαμική θρησκεία καθ’ εαυτή, και πολύ περισσότερο ο ιδρυτής της πριν από 1400 χρόνια, αλλά σημερινές εκφάνσεις ισλαμικού ριζοσπαστισμού με σαφή πολιτική διάσταση, εκείνο δηλ. που θα μπορούσε να αποκληθεί ως «ισλαμοφασισμός» και υλοποιείται από οργανώσεις όπως το «Ισλαμικό Κράτος» στη Μέση Ανατολή, η «Μπόκο Χαράμ» στην Αφρική, η «Αλ Κάιντα» κ.ο.κ. 

    Γενικότερα η σάτιρα έχει εγγενές το στοιχείο της γραφικής υπερβολής και άρα της επιθετικής απεικόνισης προσώπων ή καταστάσεων, από την εποχή του Αριστοφάνη έως σήμερα. Χωρίς υπερβολή δεν υπάρχει σάτιρα. Αυτό όμως ποτέ δεν θεωρήθηκε αρκετό για να απαγορευθεί, σε δημοκρατικές τουλάχιστον κοινωνίες, αφού σκοπός της δεν είναι να προκαλέσει το μίσος, αλλά το γέλιο. Συνεπώς δεν μπορώ να συμφωνήσω με το συμπέρασμα του καθηγητή Παραρά ότι «οι παραπάνω καρικατούρες αποτελούν προφανώς έκφραση μίσους» και μάλιστα θρησκευτικού. Αντιθέτως, νομίζω ότι πρόκειται για θεμιτή άσκηση πολιτικής κριτικής, υπό σατιρική μορφή, έναντι πολιτικών ιδεών και πρακτικών, οι οποίες συγκροτούν την έννοια του ισλαμοφασισμού. 

    Εξάλλου το Charlie Hebdo δεν σατιρίζει μόνο τον ισλαμικό ριζοσπαστισμό, αλλά γενικότερα τη θρησκοληψία, όταν εκείνη εμφανίζεται και ως εκδοχή χριστιανισμού, ιουδαϊσμού κλπ. Εκεί μάλιστα η σάτιρα στρέφεται ξεκάθαρα και σε υπαρκτά πρόσωπα, όπως ο Πάπας, αλλά βέβαια κανένας καθολικός, φανατικός ή μη, δεν πραγματοποίησε δολοφονική επιδρομή στα γραφεία της εφημερίδας. 

    Στον πυρήνα του ισλαμοφασισμού βρίσκεται η επιδίωξη της επιβολής του ισλαμικού ιερού δικαίου (Σαρία) ως βάσης της κρατικής έννομης τάξης. Όπως έκρινε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, στην απόφαση της 13.2.2003, υπόθεση Refah Partisi κ.ά. κατά Τουρκίας, παράγραφος 123, η Σαρία είναι σταθερή και αμετάβλητη, με αποτέλεσμα αρχές όπως ο πολιτικός πλουραλισμός ή η εξέλιξη των πολιτικών ελευθεριών να μην έχουν θέση σ’ αυτή. Το καθεστώς της αποκλίνει καταφανώς από τον σεβασμό προς τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα, ιδιαίτερα σε σχέση με το ποινικό δίκαιο (όπου προβλέπει την επιβολή ποινών όπως ακρωτηριασμός για κλοπή, λιθοβολισμός για μοιχεία, μαστίγωση για μέθη κλπ.) και την ποινική δικονομία, τους κανόνες της για τη νομική θέση των γυναικών και την επέμβασή της σε όλους τους τομείς του ιδιωτικού και δημόσιου βίου σύμφωνα με θρησκευτικά κριτήρια. Η ύπαρξη θρησκευτικών μειονοτήτων σε τέτοια κράτη γίνεται απλώς ανεκτή, στη βάση όμως ενός ιδιαίτερου νομικού καθεστώτος για τα μέλη τους, διαφορετικού και σε μεγάλο βαθμό μειονεκτικού έναντι εκείνου των μουσουλμάνων. Κατ’ επέκταση της λογικής αυτής, εκδήλωση ισλαμοφασισμού συνιστά και η απαίτηση καταστολής της ελευθερίας της έκφρασης ακόμη και σε κοσμικά κράτη, με την άσκηση ανθρωποκτόνου βίας, όταν οι ίδιοι οι ισλαμοφασίστες κρίνουν ότι προσβάλλονται. 

    Αντί άλλου επιλόγου μπορεί να προστεθεί εδώ ότι το 2012, αφού είχε προηγηθεί βομβιστική επίθεση εναντίον του Charlie Hebdo (χωρίς θύματα τότε), ο Stephane Charbonnier ρωτήθηκε σε συνέντευξή του σε άλλο μέσο ενημέρωσης αν φοβάται για τη ζωή του. Η απάντησή του ήταν «Δεν φοβάμαι τα αντίποινα. Προτιμώ να πεθάνω όρθιος παρά να ζήσω γονατιστός». Αυτή είναι η προσήκουσα απάντηση στον ισλαμοφασισμό. 

*κείμενό μου δημοσιευμένο στο Syntagma Watch (https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/oi-geloiografies-tou-charlie-hebbo-ta-skitsa-tou-moameth-kai-o-islamofasismos-apopsi-ii/)